LẼ SỐNG VỀ CÁI CHẾT

Đăng 24/06/2025

Khởi đầu triết học, triết gia Socrate nói “Triết học là sự lo chết!” Tại sao vậy nhỉ? Vì “lo chết” là đường sinh - tử, cái quan trọng nhất của kiếp người cũng như vạn vật. Con người phải là nhân vật sống thì mới bàn và đáng bàn, chứ còn chết thì “chó chết hết chuyện”, có gì để bàn đâu?! Cái chết được tất yếu bàn đến trong triết học có lẽ nó là cặp hữu thể và hư vô không thể tách rời nữa. Và cái chết cũng là dự phóng thời gian tính của đời người một cách tự nhiên, nghĩa là dù người ta nghĩ hay không thì bánh xe vẫn lăn đến. Nhưng có hai cách nhìn, người có đạo tin vào kiếp sau như Socrate tin vào xứ sở của thần thánh mà ông hoan hỉ uống bát thuốc độc. Bát thuốc độc của ông khiến nhiều người ganh tỵ đến mức triết gia Nietzsche đã tức tối reo lên “Không! Bát thuốc độc không phải trao cho Socrate, mà chính Socrate trao mình cho thuốc độc!” Bát thuốc độc đó, sau này là thập giá đóng đinh Chúa Jesus đã hóa thành bất tử.

Socrate bàn, người ta buồn ngủ, rồi ngủ say, để thức tỉnh sống và làm việc có chất lượng. Thì cái chết với mục đích của thời gian cũng tạo ra một giá trị tích cực khác như Socrate chết cho hạt mầm công lý, còn Chúa Jesus thì chết cho một công lý tối hậu để cứu độ trần gian mê muội gian trá! Và người ta sống làm việc tích cực, an lành, từ thiện để có được giấc ngủ bình an không phải dằn vặt, trăn trở?! Ở Âu Mỹ, người ta vui sống như các ông bà già, khoác ba lô lên vai làm Tây ba lô đi chu du khắp thế giới, bà già chín mươi còn tập nhảy dù, nhưng ở Việt Nam thì sao, vừa từ đồng ruộng thoát ly lên thành phố, chưa đi làm đã nghĩ đến về hưu được hưởng cái gì (99%), nếu không chứng kiến phong trào Tây du lịch, người Việt, rồi Á Đông có ai nghĩ đến du lịch khi mà chỉ chăm chăm nghĩ “ta về ta tắm ao ta…” hay “sảy nhà ra thất nghiệp”…

Khi nghĩ đến cái chết từ mọi chiều hướng, người ta luôn nghĩ “cuộc sống sau cái chết” (the life after death), như chết thành linh hồn, được thờ cúng ra sao… Nhưng có một điều chí lý chắc chắn sẽ xảy ra: cái chết của mỗi người đáng trọng hay đáng khinh, đáng cư xử thế nào đều phụ thuộc vào cuộc sống của họ trước kia. Có danh ngôn: “Người ta được đối xử tôn trọng ngang với những gì, người ta cống hiến cho người khác!” Người Việt có câu “Thế gian chuộng của chuộng công/ nào ai có chuộng người không bao giờ!” Không có kẻ nào sống vô cảm, vô tích sự mà lại được người đời tôn trọng!

Mấy chục năm trước khi tôi ngồi cùng dăm nhà thơ, nhà văn ở sân trước 19 Hàng Buồm, tòa soạn báo Người Hà Nội, nhà thơ Chử Văn Long có nói một điều đã ngẫm nghĩ sâu “Ở Nga hay nước ngoài, có nhiều nhà thơ tự tử, nhưng ở ta sao chẳng thấy có ai?!” Nhà thơ dẫn ra nhiều cái tên.

Tại sao vậy? Vì nhà thơ với cấu trúc của một bài thơ gọn nhẹ, làm cho người ta xung kích với tốc độ cao để đạt đến tột đỉnh vinh quang. Thời gian vinh quang bao giờ cũng ngắn, sau đấy phải sống trầy trật lê thê giữa thói quen nhàm chán hàng ngày, các nhà thơ này nảy sinh bất mãn chính bản thân và cuộc sống của mình, nên họ tự tử?!

Ai có thể tự tử? Người tuyệt vọng nhất! Ai bị rơi vào thung lũng tuyệt vọng nhất? Kẻ đã vinh quang nhất! Vinh quang càng bắn cao như pháo thăng thiên thì tuyệt vọng rơi xuống càng nhanh! Rồi ai có mộng lớn thì mới rơi vào vỡ mộng đến mức tuyệt vọng! Nhà cao thì mới đổ, như tháp đôi ở New York chẳng hạn, lều lá chuối thì đổ làm gì có tiếng động ngoài từ “xoẹt”?! Napoleon, người vinh quang bậc nhất thế giới, càn qua châu Âu như quét rác, thì khi bị bắt đầy lên đảo Thánh bà Helen mới đòi tự tử. Một cận thần có học của ông liền bảo: “Người ta nên sống hết số phận của mình!” thì ông mới thanh thản sống.

Người tự tử một là tuyệt vọng khi rơi khỏi đỉnh cao vinh quang, hai như văn hào Nga Dostoievski bàn: đó là những người phải có lương tri cao! Cũng là người dám ra tự quyết về đời mình! Còn những thứ cấp độ con sen thằng ở chỉ biết theo đuôi, làm sao có thể ra quyết định về đời mình, mà như thứ dây leo hoặc phù du người ta chỉ biết sống theo?!

Vài năm trước, nhân một bữa tiệc năm mới, trong lúc vui vẻ mọi người chưa kịp đề phòng một nhà thơ lại lạm dụng để đọc thơ ỉ on, véo von… nhà thơ vẫn rơi vào chủ nghĩa thê lương của tuồng chèo, đem cái chết của mình ra làm duyên khoe mẽ… khi nghe, tôi biết là hỏng rồi, vì anh ta cháy túi tâm hồn đến độ, phải dùng cái vốn “hiếu sự” của mình ra làm thơ, cũng có nghĩa anh ta đã tiêu hết vốn của hiện tại, mà xin ngân hàng thời gian cho vay cả sự kiện chết để làm thơ nước mắt…

Các chuyên gia phương Tây bàn rất kỹ: Tuổi trẻ tương lai ở phía trước. Người già tương lai ở phía sau. Người Việt nói “Già được bát canh, trẻ được manh áo mới” Áo mới cho trẻ là biểu hiện của tương lai! Còn bát canh cho người già là ăn trực tiếp, nay ăn mai chắc gì đã húp?! Vì thế mà sống chưa hết số phận hay định mệnh của mình mà chỉ thấy mộ ở phía trước là người không hề có dự phóng tương lai, cũng như chẳng hề đầu tư bất kể gì trọng thị ngoài giá áo túi cơm và xơ mít gắn chặt ghế ngồi?!

Nhưng chúng ta nên hiểu cái người Việt thường nước đôi, gian manh, trí trá, hay cao giọng nói kiểu “thiện – đạo”. Như đang hám quyền, hám tiền, hám gái mà cứ luôn miệng dùng câu của Đức Phật là “buông bỏ”, thực tế ra thì họ có buông bỏ cái gì đâu, thậm chí gi gỉ gì gi cái gì cũng nắm. Cách đây mấy thập niên, có nhà văn nổi tiếng cực đỉnh luôn, trên miệng anh thường trực một câu trưng diện “vô nghĩa cả thôi”, nhưng thời gian qua đi, người ta thấy với anh cái gì cũng có nghĩa, ngay cả khi không có chút hy vọng và logic gì, anh cũng muốn chen chân vào ban chấp hành… Còn một nhà thơ nữa, lúc dăm chục tuổi, sợ không quan lớn nào về hưu nhường chức cho mình, anh ta mạnh bạo nói thường xuyên: “Tôi không biết đời tôi có thành gì không, nhưng chắc chắn tôi sẽ về hưu đúng tuổi!” nhưng giờ anh ta đã qua ngưỡng đó nhiều rồi người ta vẫn thấy đít quần anh ta dính cả đống nhựa mít?! Than ôi, giữa nói và làm xa nhau lắm. Phải có lương tri thì mới dám sống “tâm phục khẩu phục”, lời nói đi đôi với việc làm. Nhìn anh tôi lại nghĩ đến câu nói của Khổng Tử “Hương nguyện đức chi tặc giã”.

Văn chương nghệ thuật là gì? Không phải như làm nông, mà làm nghệ thuật nếu không thành công, không có vinh quang thì thất bại. Thất bại đó ê chề lắm. Nhưng để tránh thất bại, cách đầu tiên người ta sẽ cố! Còn cách thứ hai người ta leo chức để lấy ghế bù đắp cho tài năng, cũng như nó cho phép người ta được trở thành giá áo túi cơm lớn hơn người?! Vậy thì khôn ngoan tính toán mọi nẻo đường, chi ly từng nụ cười, từng cái bắt tay, hay giọt lệ rơi vãi giả đò mà đổi cả con đường cắm vào vĩnh cửu lấy cái ghế vài năm thì là dại dột, đại dại dột, chứ khôn ngoan gì mà cứ leo lẻo khoe khoang?

Xin tâm sự về lẽ sống – chết theo nguyên lý duy phổ quát cùng các bạn!

Paul Đức 22/4/2020

 Tranh của Lie Wei Zhou (1962 - ...), họa sĩ người Mỹ gốc Trung Quốc